Cosmopolitan or local? The dialects of the Smyrna region

Abstract

Με τον όρο ιδιώματα της περιοχής της Σμύρνης περιγράφονται τα Ελληνικά που μιλιούνταν στην ίδια την πόλη, αλλά και στην ευρύτερη κεντρική ζώνη των δυτικών παραλίων της Μικράς Ασίας μαζί με τη χερσόνησο της Ερυθραίας (Λιόσης 2014). Με βάση ιστορικές μαρτυρίες (Τριανταφυλλίδης 1993, Τομπαΐδης 1996, μεταξύ άλλων) το ελληνικό στοιχείο της περιοχής, που συνυπήρχε με πολυάριθμους Τούρκους και λίγους ξένους, ενισχύθηκε κατά τον 18ο και τον 19ο αιώνα από νησιώτες αλλά και από κατοίκους της ηπειρωτικής Ελλάδας. Εξετάζεται, επομένως, η συμβολή των επιδράσεων από άλλες διαλέκτους της Ελληνικής και από άλλες γλώσσες στη διαμόρφωση της διαλεκτικής ταυτότητας της περιοχής. Η υπόθεση εργασίας είναι ότι, παρά τις υπαρκτές επιδράσεις, τα ιδιώματα της περιοχής εντάσσονται οργανικά σε ένα διαλεκτικό συνεχές που ξεκινά από τη Θράκη και τα ιδιώματα της Βιθυνίας και καταλήγει στις νοτιοανατολικές νησιωτικές διαλέκτους. Τα συγκεκριμένα ιδιώματα μοιράζονται δέσμες χαρακτηριστικών που επιτρέπουν τη θεώρησή τους όχι μόνο ως μη μεταφερμένης, αυτόνομης διαλεκτικής ενότητας, αλλά και ως μεταβατικής ζώνης ανάμεσα στα θρακοβιθυνιακά και τα νοτιοανατολικά ιδιώματα. Η παραπάνω θεώρηση στηρίζει τη διάκριση ανάμεσα στις διαλέκτους της μικρασιατικής ενδοχώρας (Ποντιακή, Καππαδοκική, Φαρασιώτικα, Σιλλιώτικα), που μαζί με τα Κριμαιοαζοφικά αποτελούν ενιαία διαλεκτική ομάδα, και σε άλλα ιδιώματα της Μικράς Ασίας (Βιθυνιακά, ιδιώματα της περιοχής της Σμύρνης, Λιβισιώτικα) που δεν διαθέτουν τα γλωσσικά χαρακτηριστικά των πρώτων (Τζιτζιλής 2014). Ειδική αναφορά γίνεται στο ιδίωμα της πόλης της Σμύρνης, που υπήρξε ανέκαθεν ένα μεγάλο αστικό κέντρο με τη δυνατότητα να προσελκύει πληθυσμούς από διάφορες περιοχές του ελληνόφωνου κόσμου, αλλά και εκτός αυτού. Επομένως, ειδικά το σμυρναϊκό ιδίωμα, στο οποίο συνυπάρχουν ετερόκλητα στοιχεία που αποδεικνύουν τον πολυσυλλεκτικό χαρακτήρα του, προσφέρεται για τη μελέτη φαινομένων διαλεκτικής διαπραγμάτευσης και ανάμειξης (negotiation/mixture) που οδηγούν: (α) στην ελεύθερη εναλλαγή των γλωσσικών μεταβλητών, (β) στην αναδιανομή τους στο σύστημα για τη διαφοροποιητική σήμανση κατηγοριών, και (γ) στην κατάργηση κάποιων από αυτές που δεν είναι κοινές στις συνυπάρχουσες υποστρωματικές ποικιλίες (dialect leveling). Σε ό,τι αφορά την επίδραση στo σμυρναϊκό ιδίωμα άλλων γλωσσών (κυρίως της Ιταλικής και της Τουρκικής) η παρουσία στοιχείων χαμηλής δανεισιμότητας, όπως ρημάτων, άκλιτων, γραμματικών δεικτών κλπ. (πρβ. Matras 2007), αποδεικνύει ότι το ιδίωμα συνυπήρξε με τις γλώσσες αυτές σε καθεστώς σχετικά έντονης επαφής.